Skaufhalabálkur

Skaufhalabálkur
Hefir í grenjum
gamall skaufhali
lengi búið
hjá langhölu.
Átt hafa þau sér
alls upp talda
átján sonu
og eina dóttur.

Því voru nítján
niðjar skaufhala,
hunds jafningja,
heldr en tuttugu.
Þar sannaðist fyrða
fornmæli
að oft verður örgum
eins vant í tög.

Þá voru burtu
börn skaufhala
flest öll farin
út föðurgarði,
þó voru eftir
þeim til fylgdar
þrír yrmlingar
og þeirra dóttir.

Mælti gortanni
við grenlægju:
Hvað skulum vinna
vær til þarfa?
Við erum orðin
veiklenduð mjög,
hryggsnauð harla
og halar rotnaðir.

Svarar grenlægja
gömul á móti:
Nú eru á burtu
börn okkar roskin
en þau ung
sem eftir sitja
og enn ekki
á legg komin.

Lítill er missir
í mínum ungum,
atvinnu brestr
okkur bæði.
Hafðir þú áður
hætti útvegur,
nægtir voru þá
og nógar vistir.

Sannast má það
að sýnist þú gamall
og stirðfættr
að strjúka heiman
og matvæla
mér að afla,
niðjum okkar
til nauðþurftar.

Þú munt heiman
halda verða
og afla bráða
til bús okkars.
Væri það skárra
í venju að leggja
sem virðum má
verstu gegna.

Mælir þanninn
móðir dratthala:
Matr er eigi meiri
mér í höndum:
halrófu bein
og hryggr úr lambi,
bógleggir þrír
og banakringla.

Svo er nú liðið,
segir lágfóta,
loðbakr minn,
langt á tíma,
von er upp héðan
veðra harðra
en að höndum kominn
haustþústr mikill.

Betra er nú
bráða að leita
en þá fyrðar
fé sitt geyma,
liggja með brúnum
lömb hvervetna
en á fjalli
feitir sauðir.

Sá er nú tími,
segir rebbali,
sem seggir munu
að sauðum ganga:
víst er alls staðar
von upp héðan,
mun á fjöllum nú
mannferð mikil.

Vissa eg eigi
víst, segir tófa,
að þú huglaust
hjarta bærir.
Þú vilt, bölvaðr,
til bana svelta
afkvæmi þitt
og okkur bæði.

Þú skalt ráða,
segir rebbali:
Við mun eg leita
vista að afla;
þó hafa nornir
þess um mig spáð
að mér gömlum
glæpast mundi.

Fór heiman þá
fljótt dratthali
og ætlar sér þá
afla að fanga;
fann skjótlega
fimmtán sauði
og einn af þeim
allvel feitan.

Það var geldingr
gambrlega stór,
grákollóttr,
gamall að aldri.
Vendir skolli
víst að honum
og með tönnum
tók í lagða.

Svo lauk skiptum
skolla og sauðar,
að grákollur
gekk frá lífi.
Bjóst dratthali
burtu heim þaðan,
hafði sauð fengið
sér til vista.

Nú skal segja
nokkuð fleira
frá ferðum hans
fyrst að sinni.
Heim kom síðla
sauðbítr gamall,
svangr og sofinn
svo til grenja.

Kallar kámleitr
á konu sína,
heldur hvasseygr
hunds jafningi:
Má eg segja þér
frá mínum ferðum
heldr hraklega
sem mér hugr sagði.

Það var morgin
þá eg heiman fór,
hafða eg fengið mér
feitar bráðir,
bundið bagga
og á bak mér lagðan,
hugðumst heim flytja
hann til byggða.

Þá var mér litið
í lág eina
hvar háfættr maðr
hljóp kallandi,
fór með honum
ferlíki mikið,
kolsvart á lit,
kennda eg hunza.

Rétti hann trýni
en rekr upp sjónir
og kenndi þegar
hvar eg keifaða.
Mér kom heldr í hug
hvað hann mundi vilja,
vatt eg af mér
vænni byrði.

Hann tók á skeiði
skjótt eftir mér,
skundar hvatlega
og skrefaði stórum;
hljóð eg frálega
heldr undan,
leitaða eg við
lífi að forða.

Fóru við lengi
um fjallshlíð eina
upp og ofan
svo undrum gegndi.
Hitta eg hamraskarð
og holu eina,
hlaut eg í hana
hræddr að smjúga.

Var gren þetta
grjóti um hvorfið,
mátti hundr þar
hvergi inn komast.
Gó hann grimmlega,
þó gat henn ekki,
garpr ginmikill
gripið mig tönnum.

Þar húkta eg
þó mér illt þætti,
heldr hundeygðr
og hræddumst dauða.
Hljóp inn háfætti
fyrir holumunna,
hafði staf stóran
og stakk inn til mín.

Mér kom á síðu
mikill stafsendi,
mátta eg hvergi
hlaupa undan.
Þá brotnuðu
þrjóts fyrir skafti
um þvert þunglega
þrjú rifin í mér.

Víða er eg þó
vorðinn mjög sárr
stráks af stingjum
og stafs enda.
Hér kom þó að lyktum
að hann heim leitaði
og hafði bagga minn
burt gjörvallan.

Svo hafa aldri,
síz eg leitaða við,
mér svo tekist
mínar ferðir.
Það er hugboð mitt
að héðan mun eg eiga
skjótt skaplega
skammt ólifað.

Hef eg margan
heldr harðfeitan
sauð snarlega
sviptan lífi,
tínt kiðlinga
en týnt lambgimbrum,
gripið geldinga
og gamalrollur.

Hef eg með ströndu
strokið jafnlega
og heima jafnan
um hauga snuðrað.
Bitið hef eg álar,
bellt klippingum,
rifið af þönum
rétt húð hverja.

Hef eg oftlega
óþarfr verið
bændafólki
og byggð þessi,
skoðað jafnlega
skreið í hjöllum,
riklinga rár
og rafabelti.

Hefi eg hent mér
hákalls lykkjur
og höggvið mér
hvinna snepla.
Eiga mér allr,
ef eg einskis dyl,
ýtar oftlega
illt að launa.

Forðast vissa eg
vélar gjörvallar
þótt fyrðar þær
fyrir mig setti;
þurfti engi
þess að leita
því að eg vissa
vélar gjörvallar.

Fannst sá engi
fyrr né síðar
hundr háfættr
né hestr í byggðum
að mig á hlaupi
hefði uppi.
Var eg frárra dýr
en flestöll önnur.

Nú tekr elli
at mér sækja,
má eg alls ekki
á mig treysta:
farinn fráleikr,
fitskór troðnir,
tenn sljófgaðar
og toppr úr enni.

Mun eg til rekkju
reika verða,
mér tekr verkr
að vaxa í síðu.
Svo hef eg ætlað
sá mun dagr koma
mér yfir höfuð
minn enn síðasti.

Það hlægir mig:
þó mun hér koma
úr ætt minni
annar verri.
Hann mun mann gera
margan sauðlausan
og aldri upp gefa
illt að vinna.

Hann mun óþarfr
ýtum verða,
bændum og búum
um byggðir allar,
stela og ræna
stórum fé manna,
morðvargr meiri
en man eg í sveitum.

Mun eg nú linna
og láta af þessu,
vil Hel sækja
hvern um síðir.
Fer mér svo
sem flestum öðrum
að dauði drepr
drótt og kindur.

Bjóst þá skolli
í ból sitt fara,
beit hann helstingi
hart til bana.
Þar mun hann verða
þjófr afgamall
líf að láta.
Lokið er kvæði.

Hefr bálk þennan
og barnagælur
sett og samið
Svartr á Hofstöðum
mér til gamans
en meinþurrðar
mengi ófróðu.
Mun eg nú þagna.

(Skaufhalabálkur er hér tekinn eftir útgáfu Jóns Þorkelssonar í Kvæðasafn eptir íslenzka menn frá miðöldum og síðari öldum gefið út af Hinu íslenzka bókmentafélagi. Fyrsta deild. Ljóðmæli nafngreindra höfunda. I,1. Reykjavík 1922, bls.154–160. Jón prentar kvæðið eftir AM 603 4to, bls. 81–82 (rímnabók á skinni frá Hóli í Hörðudal, líklega skrifaðri um 1530 eða fyrr). Neðanmáls getur hann lesbrigða úr Rask 87 og bætir við þeim vísum sem það handrit hefur fram yfir AM 603 4to: vísum 7, 38, 39, lok 41. vísu og alveg 42. vísu (niðurlagsvísunni). Svartur sá er kvæðið er eignað hefur líklega verið Þorleifsson og búið á Hofsstöðum í Reykhólasveit á 14. öld. (Sjá nánar um kvæðið og höfund þess: Jón Þorkelsson: Om digtningen paa Island, bls. 118–124).